شرکت ماهان مدیریت جامع اطلاعات - www.mahanco.com

 

چکیده: بدون شک امروزه فناوری به عنوان یکی از مهمترین عوامل توسعه اقتصادی و صنعتی کشورها مطرح می‌باشد. به خصوص فناوری پیشرفته که در رشد و ترقی صنعت آنها بسیار مؤثر است و در سبقت گرفتن از دیگر رقبا در عرصة تجارت جهانی نقش به‌سزایی ایفا می‌کند. بنابراین جمهوری اسلامی ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و جهت کسب فناوری‌های پیشرفته فعالیت‌ها و اقدام‌های چشم‌گیری در سال‌های اخیر انجام داده است و از مفاد چشم‌انداز بیست‌ساله است که ایران اسلامی بایستی در سال 1404 به جایگاه اول فناوری در آسیای جنوب‌غربی دست یابد. تحقیق حاضر پس از ارائه مطالبی راجع به تعریف و طبقه‌بندی فناوری و انتقال فناوری و بررسی روش‌های آن از جمله سرمایه‌گذاری خارجی و فن‌بازار، به توضیح طرح استراتژی توسعه صنعتی و به خصوص بحث فناوری آن پرداخته است.

سپس با استفاده از مطالعة میدانی از بین اساتید دانشگاه و کارشناسان مدیریت و اقتصاد آشنا و مرتبط با استراتژی توسعه صنعتی و چشم‌انداز بیست ساله، استراتژی توسعه صنعتی را در قالب سند چشم‌انداز بیست ساله جهت دستیابی به فناوری پیشرفته مورد تحلیل قرار داده است. در نتیجه معلوم گردید طرح استراتژی توسعه صنعتی به دلیل اینکه با یک دید صرفاً اقتصادی تدوین شده است و ابعاد مدیریت فناوری و سیاستگذاری و آینده‌نگاری فناوری در آن به صورت صحیح و کارآمد لحاظ نشده است در دستیابی به فناوری‌های پیشرفتة مطرح در آسیای جنوب‌ غربی در 20 سال آینده (شامل فناوری اطلاعات، نانوفناوری و الکترونیک) آن گونه که انتظار می‌رود اثربخشی ندارد. و این در حالیست که این طرح از نقاط قوت خوبی برخوردار بوده و به عنوان یک کار مبنایی می‌تواند با کمک گرفتن از کارشناسان مدیریت فناوری، استراتژیک و آینده‌نگاری فناوری، تکمیل و اصلاح قابل اجرا و عملیاتی شود.

کلیدواژه‌ها: توسعه صنعتی ـ سند چشم‌انداز بیست‌ساله ـ آینده‌نگاری[1] ـ فناوری پیشرفته[2] ـ ایران.

مقدمه

از جمله مفاد چشم‌انداز20 ساله جمهوری اسلامی ایران دستیابی به جایگاه اول فناوری در منطقه آسیای جنوب غربی (شامل آسیای میانه، خاورمیانه، قفقاز و کشورهای همسایه ایران) است.

فناوری پیشرفته مهمترین انواع فناوری می‌باشد که در پیشرفت صنعت و اقتصاد کشور و افزایش توان رقابتی آن نقش بسزایی دارد. از آنجایی که طرح‌ها و برنامه‌های کلان کشور بایستی هم‌راستا با چشم‌انداز 20 ساله و در جهت نیل به اهداف آن باشد و طرح استراتژی توسعه صنعتی هم یکی از طرح‌های مطالعاتی گسترده‌ای است که اخیراً توسط گروهی از اساتید دانشگاه انجام شده، فلذا در این تحقیق سعی شده است که قابلیت‌های طرح استراتژی توسعه صنعتی در خصوص دستیابی به فناوری پیشرفته در جهت نیل به اهداف چشم‌انداز 20 ساله مورد بررسی قرار گیرد.

1- اهداف تحقیق

الف) به دست آوردن جایگاه و اهمیت فناوری پیشرفته در چشم‌انداز 20 ساله.

ب) تحلیل استراتژی توسعه صنعتی در خصوص دستیابی به فناوری پیشرفته در قالب چشم‌انداز 20 ساله.

پ) مشخص کردن نقاط قوت و ضعف در رسیدن به فناوری پیشرفته با توجه به راه کارهایی که در استراتژی توسعه صنعتی بیان شده است.

ت) ارائه راهکارها و پیشنهادهای جایگزین استراتژی توسعه صنعتی برای دستیابی به فناوری پیشرفته.

2- سئوالات تحقیق

الف) زمینه‌های اصلی فناوری پیشرفته در منطقه آسیای جنوب غربی در سال‌های آتی (20 سال آینده) کدامند؟

ب) آیا جهت‌گیری استراتژی توسعه صنعتی توان نیل به فناوری‌های مذکور را دارا است؟

پ) پیشنهادهای جایگزین استراتژی توسعه صنعتی جهت نیل به فناوری‌های پیشرفته چیست؟

3- ادبیات تحقیق

3-1- فناوری

پیش از آنکه فناوری پیشرفته را مورد بررسی قرار دهیم آگاهی از معنا و مفهوم فناوری لازم به نظر می‌رسد. فناوری ترجمه واژه لاتین تکنولوژی می‌باشد، تکنولوژی ریشه یونانی دارد و از دو کلمه تکنو[3] و لوژی[4] تشکیل شده است. تکنو به معنی مهارت و آن چیزی است که آفریده انسان باشد و در مقابل  Arche یعنی آفریده خداوند متعال قرار دارد. لوژی در یونان قدیم به معنی علم، دانش و خرد به کار می‌رفته است. به این ترتیب فناوری در ترکیب این دو کلمه هنر و مهارت در دانش را تداعی می‌نماید و این مفهوم نهفته است که انسان خردمند در تعامل با طبیعت به قوانین عام آن دست می‌یابد و با بازآفرینی این قوانین در محیط و شرایط دلخواه، کاربردهای مورد نظر خود را ایجاد می‌کند (محمودنژاد، 1380).

برای فناوری تعاریف متعددی ذکر شده است که شاید از جمله بهترین ‌آنها بتوان به تلقی ارایه شده از سوی «طارق خلیل[5]» اشاره داشت که معتقد است: «فناوری را می‌توان کلیة دانش‌ها، فرآیندها، ابزارها، روش‌ها و سیستم‌های به کار رفته در ساختن محصولات و ارائه خدمات، تعریف کرد. در بیانی ساده‌تر فناوری روش انجام کار و ابزاری است که توسط آن به اهداف خود نائل می‌شویم، فناوری، کاربرد عملی دانش و ابزاری جهت کمک به تلاش انسان است (خلیل،‌ 1381).

هر فناوری شامل سه جزء قابل تمایز از یکدیگر و دارای اهمیت یکسان است. این اجزاء عبارتند از: الف) سخت‌افزار   ب) نرم‌افزار   ج) مغز‌افزار

علاوه بر سه جزء بالا، «دانش فنی» نیز به طور مستقل در نظر گرفته می‌شود، چرا که تمامی سطح دستیابی به فناوری را شامل می‌شود و می‌تواند نتیجه تجربه، انتقال دانش یا فعالیت‌های عملیاتی باشد.

فناوری را به چند روش طبقه‌بندی می‌کنند که از جمله، طبقه‌بندی‌ها تقسیم فناوری به شکل زیر می‌باشد:

الف) فناوری جدید ، ب) فناوری نو ظهور ، پ) فناوری پیشرفته ، ت) فناوری پست  ، ث) فناوری متوسط ، ج) فناوری مناسب ، چ) فناوری مستند شده در مقابل نهفته (خلیل،‌1381).

از این میان فناوری پیشرفته از اهمیت فراوانی برخوردار است.

3-1-1- تعریف فناوری پیشرفته

تعریف فناوری پیشرفته به صورت قراردادی است و تعریف واحدی از آن وجود ندارد. فناوری پیشرفته را می‌توان فناوری که در هر عصر در بالاترین سطح علمی ـ تجهیزاتی و مدیریتی طراحی و اجرا شده و باعث خلق محصولات جدیدتر با کارایی‌های متنوع‌تر می‌گردد، تعریف کرد.

فناوری‌های پیشرفته در بسیاری از صنایع استفاده می‌شوند. هر شرکتی اگر دارای شرایط زیر باشد، دارنده فناوری پیشرفته قلمداد می‌شود:

•  افراد و نیروهای با تحصیلات بالا استخدام کند که بافت اصلی آن را دانشمندان و مهندسین تشکیل می‌دهد.

•  نرخ تغییر فناوری آن نسبت به دیگر صنایع بیشتر باشد.

•  سلاح رقابتش، نوآوری فناوری باشد.

•  مخارج زیادی صرف تحقیق و توسعه کند. یک شاخص کلی این است که نسبت اعتبارهای تحقیق و توسعه به فروش این سازمان یک به ده یا دو برابر متوسط اعتبارهای مشابه در همان صنعت باشد.

•  می‌تواند از فناوری برای رشد سریع خود استفاده کند. ظهور فناوری‌های جدید، بقا آن را به مخاطره می‌اندازد.

بعضی از سازمان‌های دارای فناوری پیشرفته ممکن است با فناوری‌هایی سر و کار داشته باشند که کاملا خاص و ویژه آن سازمان باشد، به این دسته «فناوری بسیار پیشرفته» اطلاق می‌شود (خلیل، 1381). فناوری‌های پیشرفته در حال حاضرIT، الکترونیک، نانو فناوری، بیو فناوری می‌باشند.

3-1-2- انتقال فناوری

از جمله راه‌های مؤثر برای دستیابی به فناوری، خصوصاً فناوری پیشرفته، انتقال فناوری است. انتقال فناوری در کامل‌ترین صورت آن فرآیندی منظم از فعالیت‌های هدفمند است که از طریق آنها مجموعه عناصر فناوری در مکانی به جز مکان اولیه ایجاد فناوری به کار گرفته می‌شود (سمیعی‌نصر، 1381).

فرآیند انتقال فناوری بین بخش‌های مختلف اقتصادی، همچون انتقال از دانشگاه‌ها به صنایع، انتقال بین شرکت‌ها در سطح بین‌المللی، انتقال درون شرکتی نظیر انتقال از یک مرکز فناوری (جوار صنعت) به بخش ساخت و تولید، و یا بخشی از یک شرکت بین‌المللی به بخش دیگر آن شرکت در کشور دیگر را در بر می‌گیرد (مهندسان مشاور هوایی، 1377).

الف) کانال‌های جریان فناوری: فناوری، ماهیتی ناملموس و غیر عینی دارد و به راحتی بین کشورها، صنایع، بخش‌ها یا افراد جریان می‌یابد. سه نوع کانال برای جریان فناوری وجود دارد:

•   کانال‌های عمومی: انتقال فناوری به صورتی ناخودآگاه و سهوی صورت می‌گیرد و حتی ممکن است بدون مشارکت مداوم منبع فناوری نیز این روند ادامه یابد.

•   کانال‌های مهندسی معکوس: از دیگر کانال‌های انتقال، که مشارکت فعال منبع فناوری را نمی‌طلبند عبارتند از تقلید و مهندسی معکوس. در این حالت گروهی از افراد می‌توانند از فناوری رمزگشایی کنند و از آن نسخه‌برداری نمایند.

•   کانا‌ل‌های برنامه‌ریزی شده: انتقال فناوری به صورتی آگاهانه و بر اساس فرآیندی برنامه‌ریزی شده و با موافقت مالک فناوری، صورت می‌گیرد. انتقال برنامه‌ریزی شده از طریق توافق‌نامه‌های مختلفی امکان‌پذیر است که عبارتند از:

-   خرید حق امتیاز[6]

-   فرانشیز[7]

-   سرمایه‌گذاری مشترک[8]

-   پروژه‌های کلید در دست[9]

-   کنسرسیوم فنی و پروژه تحقیقاتی مشترک[10]

-   سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی[11] (خلیل، 1381).

ب) محاسن و معایب انتقال فناوری: مهمترین حسن انتقال اثربخش فناوری، سرعت آن است اما در عوض معضلات آن عبارتند از:

•  کهنه بودن آنها یا فناوری‌های منسوخ

•  افزایش وام‌های خارجی

•  ایجاد طبقة ممتاز شهری و مشکلات اجتماعی و فرهنگی

•  خارج شدن فناوری بومی و سنتی از میدان

•  غالب فناوری‌های وارداتی سرمایه‌بر هستند و در عوض انرژی زیاد نیاز داشته و آلودگی فراوان دارند (سمیعی‌نصر، 1381).

3-1-3- یک مدل اساسی انتقال فناوری

برای انتقال فناوری  مدل‌های مختلفی وجود دارد. مدلی که در اینجا ارائه می‌شود با وجود اینکه مدل کلی است، درک ما را نسبت به مؤلفه‌های اصلی انتقال فناوری افزایش می‌دهد. نحو? ارتباط مؤلفه‌های این مدل با یکدیگر عامل تسهیل یا تعریف انتقال فناوری مورد نظر خواهد بود.

مدل حاضر  پنج مؤلفه اصلی دارد که عبارتست از:

الف) عرضه‌کننده

ب) فناوری

پ) دریافت‌کننده

ت) پیامدها

ث) ارزیابی (شکل 1) (سمیعی‌نصر، 1381).

3-2- آینده‌نگاری فناوری

3-2-1- چیستی آینده‌نگاری

آینده‌نگاری در تعریفی کلاسیک عبارت است از: «تلاشی منظم، برای بررسی آیندة درازمدت علم، فناوری، اقتصاد، محیط و جامعه به منظور شناسایی فناوری‌های عام نوظهور و همچنین حوزه‌های زیربنایی پژوهش‌های استراتژیک که احتمالاً بیشترین سودهای اقتصادی و اجتماعی را در پی خواهند داشت».

در این تعریف چند مفهوم ضمنی نیز وجود دارد:

الف) تلاش برای بررسی آینده بایستی منظم باشد تا تحت عنوان «آینده‌نگاری» قرار گیرد.

ب) این تلاش‌ها بایستی درازمدت باشند (معمولاً 10 تا 30 ساله).

پ) آینده‌نگاری به جای اینکه یک مجموعه از فنون باشد یک فرآیند است و شامل مشاوره و تعامل بین جامعة علمی، استفاده‌کنندگان از دستاوردهای پژوهشی و سیاستگذاران است.

ت) تأکید بر شناسایی سریع فناوری‌های عام نوظهور است، یعنی فناوری‌هایی که استفاده از آنها سودهایی برای بخش‌های مختلف اقتصاد یا جامعه در پی خواهد داشت.

ث) تأکید دیگر بر پژوهش‌های استراتژیک است، یعنی پژوهش‌های بنیادی که با امید پدیدآوردن مبانی گسترده‌ای از دانش انجام می‌شود، و احتمالاً پیش‌زمینه‌ای برای حل مشکلات و مسائل علمی شناخته شده فعلی یا آتی تشکیل می‌دهد (قاضی‌نوری،‌1383).

در برنامه‌های مختلف آینده‌نگاری اهداف گوناگونی دنبال می‌شود. این اهداف به ظاهر بی‌ربط به نظر می‌رسند اما می‌توان آنها را در قالب سه موضوع اصلی تقسیم‌بندی کرد:

الف) ساختن اطلاعاتی که به روند تصمیم‌گیری کمک کنند.

ب) زمینه‌سازی و ایجاد مدل‌های ذهنی مبتنی بر آینده‌نگاری.

پ) تشکیل یک چشم‌انداز گروهی برای آینده و دستیابی به وفاق عمومی.

3-2-2- روش‌های آینده‌نگاری فناوری

در آینده‌نگاری فناوری روش‌های گوناگونی وجود دارد که در اجرای آینده‌نگاری، این روش‌ها اغلب به صورت ترکیب به کار می‌روند، بنابراین آگاهی اجمالی از کلیه روش‌های به کار رفته مفید خواهد بود.

انواع روش‌های به کار رفته در اجرای آینده‌نگاری به قرار زیر است:

الف) روش دلفی[12]

ب) روش سناریوسازی[13]

پ) روش پیمایش محیطی[14]

ت) روش ذهن‌انگیزی[15]

ث) روش تحلیل ثبت اختراع[16]

ج) روش درخت وابستگی[17]

چ) روش تحلیل ریخت‌شناسی[18]

ح) روش تأثیرهای متقابل[19]

خ) روش چرخة آینده[20] (بنیاد توسعة فردا، 1384)

3-2-3- تجربه آینده‌نگاری فناوری نانو در ایران

نانوفناوری در دو سال گذشته به عنوان یکی از فناوری‌های پیشتاز مورد توجه دفتر همکاری‌های فناوری ریاست جمهوری بوده است. برای شناسایی آیندة این فناوری گروهی از پژوهشگران در دبیرخانة ستاد نانو از روش‌های مختلف آینده‌نگاری به منظور تعیین نقشه راه[21] کشور در این فناوری استفاده کرده‌اند. این گروه از میان روش‌های مختلف آینده‌نگاری، بیشتر بر روش تحلیل ثبت اختراع، روش درخت وابستگی و روش تأثیرهای متقابل تمرکز داشته است. نکتة جالب این است که به دلیل کمبود و یا ناشناس بودن متخصصان فناوری در کشور، از روش‌های گروهی نظیر دلفی یا طوفان مغزی استفاده نشده است. ضمناً درخت کاربری‌های نانوفناوری که این گروه آن را تهیه کرده است. نتیجه‌ای درخشان از به کارگیری روش‌های آینده‌نگاری است.

در اینجا باید به یکی از مهمترین اقدام‌های ستاد ملی توسعه نانو اشاره شود و آن تدوین سند راهبرد 10 سالة توسعة نانو در کشور است. این راهبرد، سه دسته برنامه کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت را در بر می‌گیرد که شامل محورهای پژوهشی، آموزشی، صنعتی و تجاری است. سند یاد شده با ترسیم چشم‌اندازی از آینده توسعه فناوری نانو در کشور، مأموریت خود را تعریف و بر مبنای آن اهدافی را ترسیم کرده است (بنیاد توسعة فردا، 1384).

3-3- سند چشم‌انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران

برای هم جهت‌سازی سیاست‌های کلی به سوی یک افق واحد توسط  مجمع تشخیص مصلحت نظام چشم‌انداز 20 ساله جمهوری اسلامی ایران تدوین شد که این سند پس از انجام اصلاحاتی توسط مقام معظم رهبری این چشم‌انداز در سال 1384  به رؤسای سه قوه ابلاغ گردید.

بر اساس این چشم‌انداز ایران 1404، کشوری است توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه، با هویت اسلامی و با تعامل سازنده و مؤثر در روابط بین‌الملل.

از جمله ویژگی‌های لحاظ شده برای ایران اسلامی در افق این چشم‌انداز مورد زیر می‌باشد:

«دست یافته به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه‌ای آسیای جنوبی غربی (شامل آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه و کشورهای همسایه) با تأکید بر جنبش نرم‌افزاری و تولید علم، رشد پرشتاب و مستمر اقتصادی، ارتقاء نسبت سطح درآمد سرانه و رسیدن به اشتغال کامل».

به این ترتیب ملاحظه می‌شود که موقعیت ایران از لحاظ فناوری در چشم‌انداز 20 ساله دست یافته به جایگاه اول در منطقة آسیای جنوب غربی می‌باشد.

اگر بخواهیم برای رسیدن به این موقعیت برنامه‌ریزی کنیم لازم است بدانیم مهمترین فناوری‌ها در 20 سال آینده در منطقه کدامند و از طرفی رقبای ما در منطقه چه کشورهایی هستند. به همین جهت در پرسشنامه تهیه شده در این تحقیق به نظر سنجی از کارشناسان راجع به فناوری‌های برتر آسیای جنوب غربی در 20 سال آینده پرداخته شده است. همین‌طور بررسی اجمالی از وضعیت اقتصادی پنج کشور مطرح در آسیای جنوب غربی یعنی هند، پاکستان، ترکیه، عربستان و ایران به عمل آمده است.

3-4- استراتژی توسعه صنعتی[22]

در این تحقیق نقد و بررسی ما بیشتر معطوف به فصل 17 کتاب «خلاصه مطالعات طرح استراتژی توسعه صنعتی» و راه کارها و پیشنهادهایی است که در این قسمت راجع به فناوری پیشرفته ارائه گردیده است و البته این کتاب توسط وزارت صنایع مورد بازنگری و بررسی واقع شد و حاصل آن به صورت سند چندین صفحه‌ای تنظیم شده، که در حال حاضر نیز در دست اصلاح و تکمیل می‌باشد.  با توجه به اینکه در سند مذکور مطالب مربوط به فناوری مشابه فصل 17 این کتاب است، ما ارزیابی خود را به این فصل اختصاص داده‌ایم.

قسمت اول فصل جهت‌گیری فناوری، به ارائه تعاریف مختلف از فناوری و روش‌های متفاوت اندازه‌گیری سطح فناوری می‌پردازد. در قسمت دوم تغییرهای فناوری در جهان مورد بحث قرار گرفته است و قسمت سوم به وضعیت فناوری در ایران در یک مقایسة تطبیقی اختصاص پیدا کرده است. قسمت چهارم مربوط به جمع‌بندی تجربیات به کار رفته در کشورهای مختلف در زمینة سیاست فناوری است و سرانجام در قسمت پنجم پس از نتیجه‌گیری از مباحث به عمل آمده، پشنهادها مطرح می‌شود که حدود بیست و پنج مورد پیشنهاد ذکر شده است که مهمترین آنها به شرح زیر می‌باشد:

 

منابع و مآخذ:

1.  بنیاد توسعة فردا (1384)، روش‌های آینده‌نگاری تکنولوژی، تهران: بنیاد توسعة فردا.

2.  خلیل، طارق (1381)، مدیریت تکنولوژی؛ رمز موفقیت در رقابت و خلق ثروت، ترجمة کامران باقری، تهران: پیام متن، چاپ اول.

3. سمیعی‌نصر، محمود (1381)، انتقال مؤثر تکنولوژی از کشورهای توسعه‌یافته به کشورهای در حال توسعه، موضوع مورد مطالعه، صنعت ایران خودرو، پروژة تحقیقاتی، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی.

4.  قاضی نوری، سروش (1383)، ارزیابی تکنولوژی: ابزار کمک به سیاستگذاری، تهران: وزارت صنایع، مرکز صنایع نوین.

5.  محمودنژاد، ابراهیم (1380)، مدیریت بر آینده با تکنولوژی فردا، تهران: انستیتو ایزایران.

6.  مؤسسة جغرافیا و کارتوگرافی گیتاشناسی (1379)، اطلس کامل گیتاشناسی، تهران: مؤسسة جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی.

7. مهندسان مشاور هوایی (1377)، پروژة تدوین سیاست و ضوابط انتقال فناوری حیاتی دفاعی، انتقال فناوری، پنج بحث کلیدی، تهران: وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح سازمان هوایی ن م معاونت تکنولوژی.

8.  نیلی، مسعود و همکاران (1382)، خلاصه مطالعات طرح استراتژی توسعه صنعتی کشور، تهران: دانشگاه صنعتی شریف.